આ વર્ષની થીમ “ટકાઉ ભવિષ્ય માટે પર્વતીય ઉકેલો – નવીનતા, અનુકૂલન, યુવા અને તેનાથી આગળ” ની થીમ સાથે વિશ્વભરમાં ઉજવાશે આંતરરાષ્ટ્રીય પર્વત દિવસ પર્વતીય ઉકેલોમાં લાંબા ગાળાનું ટકાઉપણું સુનિશ્ચિત કરવા માટે યુવાનોની સક્રિય ભાગીદારી જરૂરી : યુવા પેઢીને પ્રકૃતિની નિકટ લાવવા રાજ્ય સરકાર દ્વારા “આરોહણ-અવરોહણ” સ્પર્ધાઓના આયોજન : રાજ્ય સરકાર દ્વારા પ્રવાસનને વેગ આપવા માટે પર્વતો ઉપર આવેલાં યાત્રાધામોની સુખ સુવિધાઓમાં કરવામાં આવી રહ્યો છે દિન પ્રતિદિન વધારો
પ્રકૃતિનું કુદરતી સર્જનાત્મક સૌદર્ય એટલે પર્વતો.. ભારતમાં પર્વતોનું આદિકાળથી જ આધ્યાત્મિક મહત્વ, દેશમાં પર્વતો પ્રેમ-આદર અને આસ્થાનું પણ પ્રતિક છે, પર્વતો આપણને કુદરતી ઝવેરાત, કિંમતી ખજાનો, સ્વચ્છ ઉર્જા અને ઔષધિઓ પણ પૂરી પાડે છે. પર્વતોએ આપણા સૌનો કુદરતી અને સમૃદ્ધ વારસો છે, તેનું સંરક્ષણ ટકાઉ વિકાસ માટેના મુખ્ય પરિબળની જાળવણી કરવી એ આપણી નૈતિક ફરજ અને વૈશ્વિક જવાબદારી છે. આબોહવા અને ભૂમિ સ્વરૂપના ફેરફારોને કારણે પર્વતોની ભૌગોલિક સ્થિતિ ધીમે ધીમે બદલાઈ રહી છે. પર્વતો કપાઈ રહ્યા છે અને જંગલોનો નાશ થઈ રહ્યો છે. આમ કરવાથી આપણી ભાવિ પેઢી માટે જીવન ખૂબ જ મુશ્કેલ બની શકે છે. માનવ જીવન અને પ્રકૃતિ બંને એકબીજાના પૂરક છે. આવી સ્થિતિમાં લોકો માટે જરૂરી છે કે તેઓ પર્વતો પ્રત્યેની તેમની જવાબદારીઓ સમજાવવા માટે સંગઠિત થાય. વિશ્વની ૧૫% વસ્તીનું ઘર પર્વતો છે આથી પર્વતોના સંરક્ષણ અને તેમની સમૃદ્ધ જૈવવિવિધતા વિશે જાગૃતિ લાવવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે સમગ્ર વિશ્વમાં દર વર્ષે ૧૧ ડિસેમ્બર ના રોજ “આંતરરાષ્ટ્રીય પર્વત દિવસ”ની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. પર્વતીય વિસ્તારોમાં રહેતા લોકો તથા પર્વતારોહકોમાં આંતરરાષ્ટ્રીય પર્વત દિવસની ઉજવણી માટે અનેરો ઉત્સાહ જાેવા મળે છે. આ વર્ષની ઉજવણીની થીમ છે “ટકાઉ ભવિષ્ય માટે પર્વતીય ઉકેલો – નવીનતા, અનુકૂલન અને યુવા”, જે અંતર્ગત રીજીયોનલ હેરિટેજ મેનેજમેન્ટ અને પર્વતીય સમુદાયો માટે ટકાઉ વિકાસ તરફ જીઓલોજિકલ પાર્કના યોગદાનને પ્રોત્સાહન આપવાની સોનેરી તક છે. પર્વતીય વિસ્તારમાં રહેતા લોકોની ક્ષમતા અને જરૂરિયાતો પર ચોક્કસ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. જટિલ પર્વત સંબંધિત મુદ્દાઓને ઉકેલવા માટે નવીનતા જરૂરી છે. જે નવીન ટેકનોલોજી, પ્રગતિ તેમજ આબોહવા – સ્માર્ટ એગ્રીકલ્ચર જેવી સર્જનાત્મક સમસ્યાઓનું નિવારણ લાવે છે. પર્વતો પર આબોહવા પરિવર્તનના દબાણનો સામનો કરતી વખતે, સ્થિતિસ્થાપકતા બનાવવા અને નબળાઈ ઘટાડવા માટે અનુકૂલન અનિવાર્ય બની જાય છે. અનુકૂલન વ્યૂહરચનાઓમાં આપત્તિ જાેખમ ઘટાડવા માટે ઇકોસિસ્ટમ આધારિત અભિગમો અને સ્વદેશી જ્ઞાન પ્રણાલીઓના એકીકરણ જેવા ઉકેલોનો સમાવેશ થાય છે. પર્વતીય ઉકેલોમાં લાંબા ગાળાનું ટકાઉપણું સુનિશ્ચિત કરવા માટે યુવાનોની સક્રિય ભાગીદારી જરૂરી છે.
આંતરરાષ્ટ્રીય પર્વત દિવસનો ઈતિહાસ
૧૯૯૨માં આંતરરાષ્ટ્રીય પર્વત દિવસ ઉજવવાનો પ્રસ્તાવ બનાવવામાં આવ્યો હતો, જેને એજન્ડા ૧૩ ના પ્રકરણ ૨૧ “મેનેજિંગ ઇકોસિસ્ટમ્સઃ સસ્ટેનેબલ માઉન્ટેન ડેવલપમેન્ટ” પર્યાવરણ અને વિકાસ પર સંયુક્ત રાષ્ટ્ર પરિષદમાં અપનાવવામાં આવ્યું હતું. પર્વતોના મહત્વ તરફ વધતા ધ્યાનને કારણે યુનાઈટેડ નેશન્સ જનરલ એસેમ્બલીએ ૨૦૦૨ ને યુનાઈટેડ નેશન્સ વિશ્વ પર્વત વર્ષ તરીકે જાહેર કર્યું અને ૧૧ ડિસેમ્બર ૨૦૦૩ થી આંતરરાષ્ટ્રીય પર્વત દિવસ ઉજવવાનું નક્કી કર્યું. ત્યારબાદ આંતરરાષ્ટ્રીય પર્વત દિવસ સૌપ્રથમ ૧૧ ડીસેમ્બર,૨૦૦૩ ના રોજ ઉજવવામાં આવ્યો હતો અને ત્યારથી દર વર્ષે સમગ્ર વિશ્વમાં ઉજવવામાં આવે છે. યુ.એન એ. દ્વારા ૨૦૨૨ના વર્ષને ટકાઉ પર્વત વિકાસના આંતરરાષ્ટ્રીય વર્ષ તરીકે પણ જાહેર કર્યું હતું.
પર્વતોનું સંરક્ષણ શા માટે જરૂરી ?
પર્વતો આબોહવા પરિવર્તન અને અતિશય શોષણથી જાેખમમાં છે. જેમ જેમ વૈશ્વિક આબોહવા સતત ગરમ થઈ રહી છે, પર્વતીય વિસ્તારમાં રહેતા લોકોએ ટકી રહેવા માટે વધુ સંઘર્ષનો સામનો કરવો પડે છે. વધતા જતાં તાપમાનને કારણે પર્વતીય હિમનદીઓ અભૂતપૂર્વ રીતે પીગળી રહી છે, જે લાખો લોકો માટે તાજા પાણીના પુરવઠાને અસર કરી રહી છે. પરિણામે, પર્વતીય લોકોને ટકી રહેવા માટે વધુ સંઘર્ષનો સામનો કરવો પડે છે. આ સમસ્યા આપણને બધાને અસર કરે છે. આપણે કાર્બનનું પ્રમાણ ઘટે તે માટે ફળદાયી પગલાં લેવા જાેઈએ અને આ કુદરતી ખજાનાની કાળજી લેવી જાેઈએ. આંતરરાષ્ટ્રીય પર્વત દિવસ ઉજવવાનું મહત્વ લોકોને પહાડો અને લેન્ડસ્કેપ્સ વિશે જાગૃત કરવાનો છે. હિમાલયન પર્વત શૃંખલા ભારતને ઉત્તરી ગોળાર્ધમાંથી ફુંકાતા હિમ પવનોથી બચાવે છે. જેના કારણે ભારતમાં ત્રણ ઋતુઓ જાેવા મળે છે અને તેમાંથી નીકળતી નદીઓ ભારતને અન્ન અને ધાન્યથી સમૃધ્ધ બનાવે છે. લોકોને જાગૃત કરવા માટે સમગ્ર વિશ્વ જુદા જુદા પ્રયાસો કરી રહ્યું છે ત્યારે પર્વતોનું મહત્ત્વને સમજીને ભારતમાં તો આદિકાળથી જ આધ્યાત્મિક મહત્વ જાેડીને તેનું સંરક્ષણ થઈ રહ્યું છે. ભારતમાં આવેલા દરેક મહત્વના પર્વત જેવા કે કૈલાશ, ગુજરાતમાં ગિરનાર, ચોટીલા, પાવાગઢ, અંબાજી, શેત્રુંજ્ય, ઓસમ સહિતના નાના મોટા પર્વતો સાથે ધાર્મિક મહત્વ જાેડીને પર્વતોના સંરક્ષણ માટે સંનિષ્ઠ પ્રયાસો હાથ ધરવામાં આવી રહ્યા છે. યુવા પેઢી એ દેશનું ઉજ્જવળ ભાવિ છે. આ યુવા પેઢી પ્રકૃતિની નિકટ આવે અને પ્રકૃતિનું જતન કરે, મહત્ત્વ સમજે તે માટે ગુજરાતમાં આવેલા મુખ્યત્વે પર્વતો ઉપર રાજ્ય સરકાર દ્વારા તેમજ જુદી જુદી સામાજિક સંસ્થાઓ દ્વારા આરોહણ-અવરોહણ સ્પર્ધાઓનું પણ આયોજન કરવામાં આવે છે. ભાવિ પેઢી તેમના ભવિષ્ય વિશે વિચારતા થાય, પ્રકૃતિ પ્રેમી બને તે માટે પર્વતો ઉપર ટ્રેકિંગ કેમ્પનું પણ આયોજન કરવામાં આવતું હોય છે. ભારતમાં પર્વતારોહણનો ઈતિહાસ અને મહત્વ, અન્વેષણ, સાહસ અને માનવીની સહનશક્તિની શોધ સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલો છે. ભારતમાં પર્વતારોહણના શરૂઆતના દિવસો બ્રિટિશ વસાહતી યુગમાં જાેવા મળે છે. ભારતમાં તૈનાત બ્રિટિશ અધિકારીઓ હિમાલયને સાહસ અને શોધખોળની તક તરીકે જાેતા હતા. ૧૯મી સદીમાં, પ્રદેશના સર્વેક્ષણ અને નકશા માટે અનેક અભિયાનો હાથ ધરવામાં આવ્યા હતા. વિલિયમ મૂરક્રોફ્ટ અને જ્યોર્જ એવરેસ્ટ જેવા બ્રિટિશ સંશોધકો, જેમના નામ પરથી માઉન્ટ એવરેસ્ટનું નામ રાખવામાં આવ્યું છે, તેઓ હિમાલયમાં પ્રવેશ્યા અને પર્વતારોહણના ઉત્સાહીઓમાં ઉત્સુકતા અને આકર્ષણ જગાડ્યું હતું.૧૮૮૩માં ભારતમાં પ્રથમ રેકોર્ડ પર્વતારોહણ અભિયાન વિલિયમ ડબ્લ્યુ. ગ્રેહામની આગેવાની હેઠળની એક ટીમ કુમાઉ પ્રદેશમાં સરનકોટ (૨૦,૧૮૦ ફૂટ)ના શિખર ઉપર પહોંચી હતી. આનાથી ભારતીય હિમાલયમાં પર્વતારોહણ અભિયાનોની શ્રેણીની શરૂઆત થઈ. નોંધનીય છે કે, ૧૮૯૯માં બ્રિટિશ પર્વતારોહક એલિસ્ટર ક્રોલીએ વિશ્વની ત્રીજી-ઉચ્ચ શિખર કાંચનજંગા પર ચઢવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો, પરંતુ તે નિષ્ફળ રહ્યો હતો. ૧૯૫૭માં સ્થપાયેલ ભારતીય પર્વતારોહણ ફાઉન્ડેશન(ૈંસ્હ્લ)એ ભારતમાં પર્વતારોહણને પ્રોત્સાહન આપવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. અને મહત્વાકાંક્ષી પર્વતારોહકોને તેમની કુશળતા શીખવા અને વિકસાવવા માટે એક પ્લેટફોર્મ પૂરૂ પાડ્યું છે. ગુજરાત સરકાર પણ પર્વતરોહીઓને પ્લેટફોર્મ પૂરૂ પાડવા માટે જાણીતી છે. પર્વતોએ આપણા સૌનો કુદરતી અને સમૃદ્ધ વારસો છે, તેનું સંરક્ષણ કરવું એ આપણી નૈતિક ફરજ અને જવાબદારી છે. પ્રવાસનને વેગ આપવા માટે રાજ્ય સરકાર દ્વારા પર્વતો ઉપર આવેલાં યાત્રાધામોની સુખ સુવિધાઓમાં દિન પ્રતિદિન વધારો કરવામાં આવી રહ્યો છે. ગુજરાતમાં સુરેન્દ્રનગર એક મહત્વનો જિલ્લો છે, જે પોતાના ધાર્મિક સ્થળો અને સાંસ્કૃતિક વારસા માટે જાણીતું છે. જિલ્લામાં અનેક ડુંગરો આવેલા છે, જે ધાર્મિક અને પ્રવાસનના દ્રષ્ટિકોણથી ખૂબ જ મહત્વના છે. સુરેન્દ્રનગરનું સૌથી પ્રખ્યાત ધાર્મિક સ્થળ ચોટીલા ડુંગર છે. આ ડુંગર પર ચામુંડા માતાનું પ્રાચીન મંદિર આવેલું છે. દર વર્ષે લાખોની સંખ્યામાં ભક્તો માતાજીના દર્શન માટે અહીં આવે છે. ચોટીલા ડુંગરની ટોચ પરથી આસપાસના વિસ્તારમાં પણ અનેક નાના-મોટા ડુંગરો આવેલા છે. જેના પર અનેક નાના-મોટા મંદિરો અને તીર્થસ્થાનોનો અદભૂત નજારો જાેવા મળે છે.
પર્વત દિવસ શા માટે ઉજવવામાં આવે છે ?
જીવન માટે પર્વતોના મહત્વ વિશે જાગૃતિ લાવવા, પર્વતોના વિકાસમાં તકો અને અવરોધોને પ્રકાશિત કરવા અને વિશ્વભરના પર્વતીય લોકો અને પર્યાવરણમાં સકારાત્મક પરિવર્તન લાવતા જાેડાણો બનાવવા માટે દર વર્ષે ૧૧ ડિસેમ્બરે આંતરરાષ્ટ્રીય પર્વત દિવસ ઉજવવામાં આવે છે. પર્વતની ટોચને શિખર કહેવામાં આવે છે, અને તળિયે આધાર કહેવાય છે. પર્વતો એ જ શક્તિઓ દ્વારા બાંધવામાં આવે છે જે ભૂકંપનું કારણ બને છે. કેટલાક પર્વતો દર વર્ષે થોડા ઊંચા થાય છે, અને કેટલાક તો થોડા ઓછા થાય છે. પર્વતોના સમૂહને પર્વતમાળા કહેવામાં આવે છે.
પર્વતોની વિશેષતા શું છે ?
તે નોંધપાત્ર હિમનદીઓનું ઘર છે જે બારમાસી નદીઓને જન્મ આપે છે, ફળદ્રુપ જમીનમાંથી હવામાન પર્વતો, ભેજવાળા પવનો માટે અવરોધો તરીકે કામ કરે છે જે વરસાદ તરફ દોરી જાય છે, મનુષ્યોને મનોરંજનની પ્રવૃત્તિઓ પૂરી પાડે છે, પ્રવાસન સ્થળો તરીકે કાર્ય કરે છે અને અનન્ય જૈવવિવિધતાનું ઘર છે.
વિશ્વના ૭ સૌથી ઊંચા પર્વતો ક્યાં છે ?
આફ્રિકાઃ કિલીમંજારો. યુરોપઃ માઉન્ટ એલ્બ્રસ. ઉત્તર અમેરિકાઃ ડેનાલી. દક્ષિણ અમેરિકાઃ માઉન્ટ એકોન્કાગુઆ. એશિયાઃ માઉન્ટ એવરેસ્ટ. એન્ટાર્કટિકાઃ વિન્સન મેસિફ. ઓસ્ટ્રેલિયાઃ માઉન્ટ કોસિયુઝ્કો. ઓસ્ટ્રેલિયા/ઓશેનિયાઃ જયા પીક (માઉન્ટ કારસ્ટેન્ઝ)
રેન્ક માઉન્ટેન ઊંચાઈ ફીટ
૧. માઉન્ટ એવરેસ્ટ ૨૯,૦૩૧.૭ ફૂટ, ૨. દ્ભ૨ ૨૮,૨૫૧ ફૂટ, ૩. કંગચેનજંગા ૨૮,૧૬૯ ફૂટ છે.
પર્વતની રચનાના વિવિધ પ્રકારો
ગડી પર્વતો, ફોલ્ટ-બ્લોક પર્વતો, જ્વાળામુખી પર્વતો, ગુંબજ પર્વતો, ઉચ્ચપ્રદેશ પર્વતો, શેષ પર્વતો, દરિયાકાંઠાના પર્વતો.
ટેકરી અને પર્વત વચ્ચે શું તફાવત છે ?
પર્વતો કરતાં પહાડો ઉપર ચઢવું સરળ છે. તેઓ ઓછા ઢાળવાળા છે અને એટલા ઊંચા નથી. પરંતુ, પર્વતની જેમ, એક ટેકરીમાં સામાન્ય રીતે સ્પષ્ટ શિખર હોય છે, જે તેનું ઉચ્ચતમ બિંદુ છે. યુ.એસ. જીઓલોજિકલ સર્વે મુજબ, પહાડો અને પર્વતો વચ્ચે કોઈ સત્તાવાર તફાવત નથી. દેશ પ્રમાણે સૌથી ઊંચા પર્વતીય વિસ્તારો (૨૦૨૪ મુજબ). પૂર્વી હિમાલયમાં સ્થિત એક નાનો દક્ષિણ એશિયાઈ દેશ ભૂટાન વિશ્વનો સૌથી પર્વતીય દેશ છે, જ્યાં તેના કુલ વિસ્તારના ૯૮.૮% પર્વતો આવરી લે છે.
ભારતમાં પર્વતીય શિખરોની યાદી- રાજ્યવાર
ગુરૂ શિખર અરવલ્લી રેન્જ ૧૭૨૨ મી, કાંચનજંગા પૂર્વીય હિમાલય ૮૫૮૬ મી, ડોડ્ડાબેટ્ટા નીલગીરી હિલ્સ ૨૬૩૭ મી.
વિશ્વની લગભગ ૧૩% થી વધુ વસ્તી પર્વતોમાં રહે છે. અબજાે વધુ લોકો પર્વતોથી નીચેની તરફ રહે છે અને તેમના લાભોનો સીધો અનુભવ કરે છે. પર્વતો આપણા ગ્રહના ૨૨% જમીન વિસ્તારોને આવરી લે છે. વિશ્વના તાજા પાણીના ૬૦% થી ૮૦% સુધી પર્વતો સપ્લાય કરે છે. ચાલો આપણા કુદરતી ઝવેરાત સમા પર્વતોને બચાવીએ. પર્વતો વિના, જીવન સમાન રહેશે નહીં કારણ કે પૃથ્વી સમાન રહેશે નહીં, તેમને બચાવવાની જવાબદારી આપણા પર છે. હેપ્પી ઇન્ટરનેશનલ માઉન્ટેન ડે.